1. متغير شخصيت تصميم‌گيرنده
در اين متغير توجه اساسي به خصوصيات، روحيه، افكار و انديشه‌ها، خصوصيات رواني، نبوغ و توانايي‌هاي كاريزماتيك و همچنين آمال و آرزوهاي تصميم‌گيرنده توجه مي‌شود. براساس اين متغير تصميمات متخذه از ناحيه يك شخص با تصميمات شخص ديگر در همان موقعيت به خاطر توانايي‌ها و روحيات متفاوتشان متفاوت مي‌باشد.
2. متغير نقش
بدين معنا كه در يك سيستم دولتي مسئولين بدون ارتباط با خصوصيات شخصي و با توجه به جايگاهي كه اشغال كرده‌اند و اختياراتي كه به آنها داده شده اتخاذ تصميم و موضع مي‌نمايند. مثلاً: سفير يك كشور در سازمان ملل بدون توجه به اعتقادات شخصي خود از موضع كشورش دفاع مي‌كند.
3. متغير دولتي و بوروكراتيك
بدين معنا كه ساختار پيچيده يك دولت، روابط ارگانهاي درون دولتي و نهايتاً كارشناسان و متخصصين درون يك تشكيلات تدوين كننده و ارائه كننده پيشنهادات و خطوط كلي تصميم‌گيري در سياست خارجي مي‌باشند و هيچ تصميم‌گيري قادر نيست فارغ از اين ملاحظات تصميم‌گيري كند،‌ بويژه در سيستمهاي گسترده بوروكراتيك دولتهاي غربي اين عامل و متغير بيشتر بروز مي‌كند.
4. متغير اجتماعي
بدين معنا كه جنبه‌هاي غيردولتي در يك كشور بر رفتار خارجي يك دولت اثري انكارناپذير دارد. ارزشها و ايدئولوژيهاي حاكم بر يك جامعه ملي، گروه‌هاي ذينفوذ و فشار، احزاب سياسي، افكار عمومي، رسانه‌هاي جمعي غيردولتي، اقليتهاي قومي و محلي از جمله عوامل غيردولتي هستند كه بر تصميم‌گيري سياست خارجي تاثير مي‌گذارند.
5. متغير سيستم بين‌الملل
بدين معنا كه يك دولت در تصميم‌گيريهاي سياست خارجي در خلاء عمل نمي‌كند بلكه در صحنه روابط بين‌الملل با پيچيده‌گي‌هاي خاص خود عمل مي‌كند كه واكنشهاي اين سيستم در قبال هر تصميم‌گيري سياست خارجي يقيناً بايد در محاسبات تصميم‌گيرندگان منظور شود. متغير سيستم بين‌المللي حتي در بعضي از موارد و بويژه در كشورهاي جهان سوم تصميمات معيني را به دولتها تحميل مي‌كند.
«روزنو» معتقد است كه بررسي همه جانبه اين متغيرها كافي به مقصود نبوده بلكه ميزان دخالت و نقشي كه هر يك از اين متغيرها در تصميم‌گيري سياست خارجي دارند از اهميت بيشتري برخوردار است، بنابراين او سعي مي‌كند كه اولويتهاي اين متغيرها را تعيين كند. از ديد روزنو رده‌بندي اين متغيرها بستگي به عوامل گوناگون در تقسيم‌بندي كشورها دارد و لذا كشورها را با توجه به نوع سيستم سياسي حاكم (باز و بسته بودن) قدرت و ميزان پيشرفت يك كشور (پيشرفته و در حال رشد) كوچك و يا بزرگ بودن (از نظر جغرافيايي و منابع فيزيكي) تقسيم نموده و اولويتهاي مختلفي ارائه مي‌دهد.
بنابراين از ديدگاه روزنو براي كشوري مانند عراق عوامل موثر در تصميم‌گيري سياست خارجي بترتيب عبارتند از:
شخصيت تصميم‌گيرنده،‌ سيستم بين‌الملل، نقش، بوروكراتيك و اجتماعي.
با توجه به بررسي‌هاي انجام شده از نظر نگارنده كه بعداً توضيح داده خواهد شد در تصميم‌گيري رژيم عراق مبني بر آغاز جنگ تحميلي و تجاوز به ايران متغيرهاي موثر در اين تصميم‌گيري به قرار زير مي‌باشند:
سيستم بين‌الملل، شخصيت صدام، عوامل بروكراتيك، متغير اجتماعي و نهايتاً نقش.
سيستم بين‌الملل
در بررسي متغير سيستم بين‌الملل متناسب است كه آنرا در سه سطح متفاوت، (ابرقدرتها، قدرتهاي بزرگ و قدرتهاي منطقه‌اي) بررسي كنيم.
در سطح ابرقدرتها: اگر چه دوران جنگ سرد و سيستم دوقطبي در سال 1980 هنوز به پايان خود نرسيده بود ولي در رابطه با انقلاب اسلامي قانونمندي جنگ سرد و سيستم دوقطبي كاربرد خود را از دست داده و به تبع آن در آغاز جنگ نيز تضاد چنداني ميان امريكا و شوروي در برخورد با تجاوز عراق به ايران احساس نمي‌گرديد.
ايالات متحده امريكا كه بر اثر پيروزي انقلاب اسلامي و بدنبال آن جريان گروگانگيري و شكست مفتضحانه عمليات طبس ضربات پياپي و سختي از ايران خورده بود نه تنها از هر حركتي كه متضمن ضربه زدن به ايران مي‌بود استقبال مي‌كرد، بلكه خود درصدد چاره‌جوئي براي انتقام جويي و جبران شكستهاي قبلي بود. اگرچه رابطه ديپلماتيك ميان عراق و امريكا از سال 1967 قطع شده بود دفتر حفاظت منافع امريكا در بغداد بسيار فعال بود و شواهد و دلايلي وجود دارد كه امريكا مشوق و ترغيب‌كننده رژيم عراق در آغاز جنگ بوده است.
روزنامه امريكايي نيويورك تايمز پنج ماه قبل از آغاز تجاوز عراق در آوريل 1980 (ارديبهشت 1359) از طرحهاي مرحله به مرحله دولت امريكا در اين زمينه پرده برمي‌دارد. اين روزنامه چنين مي‌نويسد:
«دولت امريكا پس از شكست عمليات طبس، امكان اجراي سه طرح نظامي بسيار مهم در شهرهايي كه محل نگهداري گروگانهاي امريكاست، مين‌گذاري در ميادين صدور نفت، يا بمباران پالايشگاه‌هاي ايران مي‌باشد.» در ادامه مي‌افزايد: «واشنگتن اميدوار است كه تحريم اقتصادي و سياسي ايران بتواند در سايه تيرگي روابط ايران و عراق تاثير بيشتري داشته باشد و ادامه مي‌دهد كه عده‌اي معتقدند چشم‌انداز جنگ با كشوري نيرومند (عراق) شايد ايران را وادار سازد در سياست خود تجديدنظر كند.!»
«برژينسكي» مشاور امنيت ملي سابق امريكا براي اطلاع از وضعيت عراق براي شروع جنگ سفرهاي مكرري به بغداد مي‌نمايد به طوري كه «وال استريت ژورنال» در هشتم فوريه 1980 يكي از اين سفرهاي محرمانه را فاش مي‌سازد و همچنين «تايمز لندن» در 17 ژوئن 1980 به ملاقات برژينسكي با صدام حسين اشاره كرده و مي‌گويد: «نامبرده بعد از سفر محرمانه به بغداد در يك مصاحبه تلويزيوني گفت: ما تضاد قابل ملاحظه‌اي بين امريكا و عراق نمي‌بينيم. ما معتقديم عراق تصميم به استقلال دارد و در آرزوي امنيت خليج فارس است و تصور نمي‌كنيم كه روابط امريكا و عراق سست گردد.»
از طرف ديگر در اين زمان رفت و آمدها و تماسهاي مكرري ميان امراي فراري ارتش ايران و مسئولين دولت امريكا و همچنين حكومت بغداد صورت مي‌گرفت و نشانگر نوعي آمادگي براي تحولات بعد از آغاز جنگ و حمله عراق به ايران بود و نهايتاً با توجه به نفوذ و سلطه‌اي كه امريكا در كشورهاي عربي محافظه‌كار از جمله: مصر، اردن، عربستان سعودي و ساير شيخ‌نشينهاي جنوب خليج‌فارس داشت ترديدي نيست كه چنانچه امريكا به كمكهاي مؤثر و اساسي اين كشورها به عراق راغب نمي‌بود مي‌توانست از اين كمكها جلوگيري به عمل آورد. بعد از آغاز جنگ، روابط عراق و امريكا علناً بهبود يافته، روابط ديپلماتيك برقرار شد و افشاء گرديد كه در طول جنگ، امريكا به صورت مخفيانه كمكهاي مختلفي را به عراق مي‌رسانده است.روزي كه ايران قطعنامه 598 را پذيرفت «رابرت مك فارلين» در مقاله‌اي در روزنامه لوس‌آنجلس تايمز به حمايت بيدريغ امريكا از عراق در طول جنگ بر عليه ايران اعتراف كرد.
اتحاد جماهير شوروي در موضع‌گيري خود دچار تناقض و دوروئي عجيبي شده بود و در حقيقت آغاز حمله عراق به ايران به شمشير دولبه‌اي شباهت داشت كه از هر طرف قابليت برندگي و در عين حال احتمال خسارت مي‌رفت. روسيه شوروي با عراق در سال 1972 پيمان‌دوستي 15 ساله منعقد كرده و نفوذ قابل توجهي در عراق بويژه از نظر تامين تسليحات ارتش و حضور كارشناسان نظامي داشت و اصولاً ارتش عراق مجهز به تسليحات روسي بود.
از طرف ديگر انقلاب اسلامي ايران اگر چه براي روسها از اين نظر كه موجب قطع نفوذ امريكا در مرزهاي جنوبي اين كشور شده بود ولي براي روسيه نيز به خاطر ماهيت ايدئولوژيكي آن چندان خوشايند نبود. ايران به موازات برخورد با نفوذ امريكا در ايران از ميزان نفوذ روسيه به شدت كاست، گاز ايران به روسيه قطع شد، بندهاي 5 و 6 قرارداد 1921 از طرف ايران ملغي اعلام گرديد و تجاوز روسيه به افغانستان بشدت محكوم گرديد و انقلاب اسلامي مي‌رفت كه تأثير خود را بر بيداري مسلمانان ساير كشورها از جمله مسلمانان جمهوريهاي آسيايي روسيه شوروري سابق بر جاي گذارد. پيروزي و شكست هر يك از طرفين متخاصم نيز براي روسيه نتايج متضاد و متفاوتي را به ارمغان مي‌آورد، پيروزي عراق بر ايران اگرچه با توجه به تسليح ايران به سلاح‌هاي امريكا و تجهيز عراق به سلاح‌هاي روسي به معناي پيروزي سلاح روسي بر سلاح امريكايي تلقي گرديده و عراق را بيشتر مديون و وابسته به روسيه شوروي مي‌كرد، در عين حال از نظر سياسي موجب نفوذ مجدد امريكا و غرب در ايران مي‌شد. پيروزي ايران نيز بر عراق متقابلاً نتايج متفاوت و معكوسي بدست مي‌داد كه در هر دو حال براي روسيه شوروي در عين اينكه امتيازاتي را به عمل مي‌آورد ناخوشايند بود.
با توجه به دلايل منطقي و عقلاني نيز ملاحظه مي‌گردد كه اتخاذ موضع شوروي نيز در قبال آغاز جنگ تحميلي منافقانه و متضاد بوده است. بنابه گزارش موسسه «هري تيج»، روسيه شوروي از قبل از آغاز تجاوز در جريان اين تصميم بوده و اگر چه هيچ اقدامي براي بازداشتن صدام نكرده است در عين حال مقامات ايراني را از احتمال چنين حمله‌اي آگاه نموده است. حزب توده در ايران كه از مسكو الهام و دستور مي‌گرفت تجاوز عراق را محكوم نموده به كادرهاي خود دستور مقاومت و دفاع را صادر كرده بود، ولي روسيه شوروي در عين اتخاذ موضع رسمي مبني بر بي‌طرفي در سازمان ملل و بويژه در شوراي امنيت همگام با امريكا و ساير اعضاء دائمي شورا قطعنامه‌هايي را به تصويب مي‌رساند كه به ضرر جمهوري اسلامي بود. اگرچه ظاهراً‌ براي مدتي از ارسال تجهيزات نظامي و قطعات يدكي به عراق خودداري كرد ولي كارشناسان نظامي روسي همچنان در عراق باقي مانده و به همكاري خود با ارتش عراق ادامه مي‌دادند و گزارشاتي مبني بر اينكه روسيه شوروي از طريق كشورهاي اروپاي شرقي جبران كمبود نيازمنديهاي ارتش عراق را مي‌نموده است وجود دارد.
بنابراين مي‌توان به اين جمع‌بندي رسيد كه رژيم عراق در سطح ابرقدرتها (امريكا و شوروي) با زمينه‌اي كاملاً مساعد و حتي تشويق‌آميز در آغاز تجاوز برعليه جمهوري اسلامي مواجه بوده است.
در سطح قدرتهاي بزرگ: در موضع‌گيري قدرتهاي بزرگ (نظامي، سياسي و اقتصادي) آنها را مي‌توان به دو گروه تقسيم كرد.
گروه اول: كشورهايي كه به طور علني و يا ضمني به نفع عراق موضع‌گيري كرده و از كمكهاي نظامي، سياسي و اقتصادي به اين كشور در طول جنگ دريغ نورزيدند. اين كشورها عبارت بودند از: فرانسه و انگليس كه روابط عميق و منافع قابل توجهي در عراق داشته و از انقلاب اسلامي نيز شديداً ضربه خورده بودند. فرانسه از همان آغاز جنگ به نفع عراق موضع‌گيري علني كرده و به ميزان قابل توجهي امكانات تسليحاتي در اختيار اين كشور قرار داد و حتي در شرايطي كه عراق در جبهه جنگ مواجه با مشكلاتي شده بود با اجازه دادن هواپيماهاي پيشرفته جنگي به نام سوپراتاندارد بنيه نظامي عراق را تقويت كرد. دولت انگليس نيز اگرچه علناً اظهار بيطرفي مي‌كرد، ولي به تبع امريكا و فرانسه كمكهاي قابل توجه اقتصادي و بعضاً نظامي به اين كشور نمود.
گروه دوم: كشورهاي آلمان، ژاپن و چين بودند كه در ضمن اعلام بيطرفي و حفظ رابطه با هر دو كشور به عنوان سوداگراني بودند كه از اين جنگ از هر طرف بهره‌مند شدند.
دولتهاي منطقه خاورميانه: چنانچه دولتهاي منطقه را نيز به دو دسته دولتهاي عرب و غيرعرب تقسيم كنيم ملاحظه مي‌گردد كه همه دولتهاي عربي به استثناي سوريه، ليبي و الجزاير به نفع عراق نه تنها موضع‌گيري كرده بلكه از هر نوع كمك ممكن به عراق خودداري نكردند. كشورهاي نفت‌خيز عرب بويژه عربستان سعودي و كويت به عنوان تامين‌كننده نيازمنديهاي مالي اين جنگ تقبل هزينه‌هاي جنگ را نموده و در طول جنگ متجاوز از 80 ميليارد دلار پرداخت نمودند.
دولت مصر تامين‌كننده نيازمنديهاي تسليحاتي ساخت روسيه بود و خلاء قطع ارسال قطعات و لوازم يدكي كه از طرف دولت روسيه ايجاد شده بود را پر كرد. دولت اردن با در اختيار گذاشتن بندر خود در خليج عقبه راههاي مواصلاتي عراق را براي تداركات لازم تامين كرد و اغلب كشورهاي عربي منجمله سودان نيروي داوطلب نظامي در اختيار عراق قرار دادند. كشورهاي عربي از قبل در جريان چنين حمله‌اي بوده و در كنفرانس سران عرب كه در جده چند ماه قبل از آغاز جنگ تشكيل شده بود تفاهمات لازم را با صدام به عمل آورده بود. تنها ليبي و سوريه بودند كه با اين اقدام عراق مخالفت ورزيده و حمايت خودشان را از ايران اعلام داشتند.
دولتهاي غيرعرب مانند پاكستان و تركيه همچون كشورهاي آلمان، ژاپن و چين با اعلام بيطرفي و حفظ رابطه با هر دو كشور بيشترين بهره اقتصادي از اين جنگ را كسب كردند.
در مجموع مي‌توان گفت كه سيستم بين‌الملل (در هر سه سطح، ابرقدرتها، قدرتهاي بزرگ و كشورهاي منطقه) نه تنها زمينه مساعدي براي آغاز اين جنگ داشت بلكه خود مشوق و ترغيب‌كننده عراق در شروع جنگ بود و نقش اساسي و مهمي در بروز چنين تجاوزي را بر عهده داشت.

صفحات: 1 · 2